Ik sta aan de rand van de Zaanse Schans op een mistige zomerochtend. Het contrast is onmiddellijk voelbaar: rondom mij wonen slechts 405 vaste bewoners, maar dit jaar zullen hier 2,6 miljoen bezoekers rondwandelen tussen de iconische groene houten huizen en draaiende windmolens. Dit kleine Nederlandse erfgoedgebied, slechts 15 minuten ten noorden van Amsterdam, voelt als een plek op een kantelpunt. Terwijl ik door het dorp loop, fluistert een lokale winkelier me toe dat alles gaat veranderen in 2026. “Net als Venetië hebben we geen keuze meer.”
Vergeet Venetië: dit Nederlandse erfgoed krijgt binnenkort een €17,50 toegangskaart
De Zaanse Schans is momenteel gratis toegankelijk, maar dit verandert drastisch. Vanaf 2026 introduceert de gemeente een entreekaart van €17,50 voor alle niet-lokale bezoekers. De maatregel komt nadat de bezoekersaantallen zijn geëxplodeerd naar een verbijsterende ratio van 6425:1 – voor elke inwoner komen er ruim zesduizend toeristen per jaar.
“De druk op onze historische gebouwen is simpelweg niet meer houdbaar,” vertelt een medewerker bij een van de molens terwijl hij molenwieken controleert. Dit is een plek waar tradities levend worden gehouden, niet slechts bekeken. 35 historische gebouwen werden hier in de jaren ’60 en ’70 steen voor steen herbouwd om ze te redden van de sloop.
Het is een beslissing die doet denken aan dit Nederlandse vissersdorp van 22.745 inwoners dat jaarlijks 3 miljoen bezoekers ontvangt. Ook daar worstelt men met de balans tussen toerisme en leefbaarheid. De wethouder, Wessel Breunesse, is duidelijk: “We hebben deze inkomsten nodig om ons erfgoed in stand te houden voor toekomstige generaties.”
Tussen Chinese tourbussen en traditionele ambachten
Wat de Zaanse Schans werkelijk bijzonder maakt, is dat dit geen museum is maar een levende gemeenschap. Molenaars demonstreren nog dagelijks eeuwenoude technieken, klompenmakers tonen hun ambacht, en in de kaasmakerij ruik je de traditie. Toch dreigt dit alles overspoeld te worden door de sheer massa bezoekers.
Voor de pandemie kwam 28% van alle bezoekers uit Aziatische landen, voornamelijk China en Japan. Nu deze groepen terugkeren, verwachten experts dat het totaal boven de 3 miljoen kan uitkomen. Dat is meer dan veel hoofdsteden in Europa ontvangen.
“Ik kom hier al dertig jaar. Vroeger kon je rustig door de straatjes wandelen en met de ambachtslieden praten. Nu moet je soms in de rij staan om überhaupt een glimp op te vangen van een windmolen.”
Terwijl sommige Nederlandse bestemmingen zoals dit Friese vestingstadje van 13.040 inwoners middeleeuwse mysteries bewaart zonder massatoerisme, is de Zaanse Schans een slachtoffer van haar eigen schoonheid geworden. Zelfs de Rijksmuseum in Amsterdam, met al zijn Rembrandts, werd voorbijgestreefd in bezoekersaantallen.
Het entreekaartensysteem is geïnspireerd op plekken als Venetië, maar gaat verder. Een pilot in 2024 toonde aan dat bezoekers met tickets langer bleven en meer waardering toonden voor wat ze zagen. Vergelijkbare initiatieven zie je ook bij dit Belgische domein van 550 hectare waar je door water fietst tussen 124 historische gebouwen.
Wat de reisgidsen je niet vertellen
Wil je de Zaanse Schans ervaren zoals het bedoeld is? Kom dan vóór 10:00 uur ’s ochtends of na 16:00 uur ’s middags. De grote touringcars zijn dan vertrokken en je kunt daadwerkelijk een gesprek voeren met lokale ambachtslieden. De parkeerplaats kost €12 per dag, maar met de bus 391 vanaf Amsterdam Centraal ben je er in slechts 40 minuten.
De meeste bezoekers missen de Verkade Experience, waar je leert over Nederlandse chocoladeproductie, en Het Jonge Schaap, een volledig functionerende houtzaagmolen die pas in 2007 werd herbouwd volgens 17e-eeuwse technieken.
Als je op zoek bent naar authentieke ervaringen zonder drukte, bezoek dan ook de naburige dorpen in de Zaanstreek, zoals dit Friese kunststadje waar 4670 inwoners 86 rijksmonumenten verbergen op slechts 0,3 vierkante kilometer.
Terwijl ik bij zonsondergang een laatste blik werp op de molens, denk ik aan wat mijn dochter Emma zou zeggen. Zij verzamelt graag verhalen van plekken die veranderen. De Zaanse Schans is als een prachtig schilderij dat zoveel bewonderaars aantrekt dat het canvas langzaam begint te scheuren. Het €17,50 kaartje is niet alleen een toegangsbewijs, maar ook een belofte dat dit levende erfgoed er nog zal zijn als Emma oud genoeg is om het zelf te bezoeken. Soms moet je een prijs betalen om iets waardevols te behouden.