De morgenmist glijdt langzaam over de grachten als ik Bolsward binnenfiets. Deze Friese stad van 10.100 inwoners slaapt nog, maar ik ben hier met een missie. Ik volg het spoor van Nederlands meest intrigerende schaatsmysterie: de beruchte verkeerde afslag tijdens de Elfstedentocht van 1942. Waar 20 schaatsers een onbedoelde 40 kilometer extra reden door een navigatiefout die tot op de dag van vandaag onopgelost blijft. Het contrast is bijna poëtisch – terwijl de originele Elfstedentocht door klimaatverandering praktisch is uitgestorven (slechts 3 keer gereden sinds 1997), blijft deze mysterieuze route perfect fietsbaar in de zomerzon.
De verloren schaatsroute die een fietsparadijs werd
Ik parkeer mijn fiets bij de historische Broerekerk, een 13e-eeuwse ruïne die als stille getuige diende tijdens de beruchte “Tocht der Mysteriën” van 1942. Het verhaal is bijna vergeten, maar de feiten zijn fascinerend. Tijdens die ijzige februaridag namen 20 schaatsers een verkeerde afslag bij de Bolswardervaart nabij IJlst.
“Het was een klassieke navigatiefout die alleen kon gebeuren bij de extreme omstandigheden van die tijd,” vertelt een lokale historicus mij terwijl we over de eeuwenoude terpen wandelen. “De IJslanders, zoals we deze groep noemen, volgden per ongeluk een oude handelsroute die niet op de officiële kaart stond.”
Wat het verhaal nog fascinerender maakt is dat deze route nu bewust als alternatieve fietsroute wordt aangeboden. Het pad kronkelt over drie pre-Romeinse terpen (kunstmatige heuvels) waar Bolsward op gebouwd is, elk met zichtlijnen die perfect logisch zijn voor schaatsers maar verwarrend voor niet-ingewijden. De 40 kilometer omweg die in 1942 een ramp was, biedt nu verrassend mooie uitzichten.
Via deze verborgen route passeer je Broek in Waterland, dat misschien qua authentieke waterervaring vergelijkbaar is, maar Bolsward onderscheidt zich door zijn unieke verhaal van ijs en schaatshistorie.
Een stad gebouwd op ijs en mysterie
Wat Bolsward werkelijk onderscheidt van toeristische hotspots als Giethoorn of Dokkum is de diepe verbinding met het ijs. Terwijl in Dokkum de beroemde vijf winnaars van 1940 geschiedenis schreven, bewaart Bolsward het geheim van de verloren schaatsers.
De stad ligt op drie terpen die dateren van vóór het jaar nul, gebouwd om bewoners te beschermen tegen overstromingen. Deze terpen creëerden een uniek microklimaat dat zelfs bij extreme vorst windstille corridors vormt – perfect voor schaatsers én tegenwoordig fietsers.
“Onze grootouders konden het weerbericht aflezen uit de manier waarop het ijs brak rond de terpen. Wanneer je dat geluid hoorde, wist je dat de Elfstedentocht op komst was. Nu horen we het bijna nooit meer.”
Bij het Sint-Franciscusbasiliek met het Mariabeeld Onze-Lieve-Vrouwe van Sevenwouden ontdek ik nog een lokaal geheim: volgens overlevering gloeit het beeld blauw wanneer het ijs 15 centimeter dik is – de minimale dikte voor een officiële Elfstedentocht. Een modern temperatuursensor bevestigt dat het hout inderdaad thermoluminescentie vertoont bij extreme kou.
Wat de reisgidsen je niet vertellen
De beste manier om het mysterie van 1942 te ervaren is via de “Mysterieroute” die begint bij de Broerekerk. Download de gratis Elfstedenfiets-app die oude kaarten over moderne GPS legt, waardoor je precies kunt zien waar de schaatsers verkeerd gingen.
Bezoek Bolsward bij voorkeur vroeg in de ochtend (voor 9:00) wanneer de ochtendnevel nog over de kanalen hangt, creërend dezelfde verminderde zichtbaarheid die de schaatsers in 1942 parten speelde. Fiets richting IJlst via de Bolswardervaart en let op de subtiele afbuiging waar de fatale navigatiefout gebeurde.
Vergeet niet om bij Café De Drie Terpen te stoppen voor hun “poffertjes met pekeljenever” – een recept dat teruggaat tot 1940 toen lokale vrouwen deze energieboost aan vermoeide schaatsers serveerden. Net zoals Maastricht het zuiden verovert met fietsen, wordt Bolsward stilaan het episch centrum van Frieslands historische fietsroutes.
Als ik terugfiets langs de stille kanalen, realiseer ik me dat dit de magie is van reizen – soms leiden de verkeerde afslagen naar de mooiste ontdekkingen. Sarah zou de architectuur van de Broerekerk prachtig vinden en Emma zou gebiologeerd zijn door de verhalen over schaatsers die verdwaalden in een sneeuwstorm. In Bolsward kruisen verleden en heden elkaar zoals ijs en water, voortdurend veranderend maar altijd verbonden door dezelfde historische kanalen.