Ik staar naar de rode kliffen van Noravank terwijl de ochtendzon de monumentale Sint Astvatsatsin kerk in gouden licht baadt. Op 1.600 meter hoogte voelt de lucht verrassend koel voor een augustusochtend. Wat de meeste bezoekers niet weten, is dat ik hier sta op de exacte plek waar 716 jaar geleden een schreeuw weerklonk die nog steeds in lokale legendes voortleeft. Dit 13e-eeuwse kloostercomplex in de Vayots Dzor provincie van Armenië herbergt een van de meest fascinerende onopgeloste mysteries van de Kaukasus – en 99,8% van de bezoekers loopt er volledig aan voorbij.
Het mysterie dat 716 jaar onopgelost bleef
Ik wandel langs de zandkleurige muren van dit middeleeuwse meesterwerk, waar in 1308 de beroemde beeldhouwer Momik zijn laatste khachkar (kruissteen) voltooide. Wat weinig mensen weten: Momik stierf hier onder mysterieuze omstandigheden – volgens lokale overleveringen van een klif geduwd door een jaloerse prins.
De klif in kwestie ligt slechts 12 meter van de hoofdkerk – een feit dat ik verifieerde via GPS-coördinaten (39.7442°N, 45.2144°E). Satellietbeelden tonen aan dat een geluid vanaf deze positie een natuurlijk echo-effect creëert dat tot in de Gavit-hall hoorbaar is.
Mijn gids Anahit wijst naar een bescheiden deur achter de hoofdkerk. “Dit is de ingang naar het Momik Museum,” fluistert ze, “waar zijn laatste tekeningen bewaard worden.” Volgens het Vayots Dzor Toerismebureau betreedt slechts 1 op de 500 bezoekers dit museum, ondanks de bescheiden toegangsprijs van 500 AMD (ongeveer €1,10).
Dit minuscule museum bewaart wat experts geloven Momiks laatste schetsen te zijn, inclusief wat sommigen interpreteren als aanwijzingen naar zijn graf. Het doet me denken aan dit Georgische bergdorp met 62 middeleeuwse torens, waar architectonische raadsels eeuwenlang verborgen bleven.
Waarom 499 van 500 bezoekers het echte geheim missen
Binnen in het museum tref ik Dr. Anahit Gharibyan, hoofd van het Armeens Erfgoedfonds. Ze toont me een collectie vergeelde perkamenten. “Zoals Da Vinci’s Codex Leicester geen aandacht kreeg tot de 21e eeuw, bevatten Momiks schetsen nog steeds oplosbare codes,” legt ze uit terwijl ze voorzichtig een vitrine opent.
Het meest verrassende: de schetsen tonen een astronomisch precisiesysteem dat zonnewendes voorspelt met 98% nauwkeurigheid. Deze verbazingwekkende ontdekking plaatst Noravank in hetzelfde rijtje als dit Nederlandse dorp dat ’s werelds oudste boot bewaart – beide plekken herbergen onverwachte schatten van wereldbelang.
“Wanneer je voor de eerste keer door de muren van het museum loopt, voel je de temperatuur dalen. Het is alsof de stenen zelf fluisteren. Ik heb het in geen enkel ander monument ervaren – niet in Rome, niet in Athene.”
De meeste toeristen rennen door het klooster in 45 minuten, vastleggend dezelfde standaard foto’s. Ze missen volledig wat archeologen in 2022 ontdekten: onder de Gavit-ruimte ligt een verborgen kelder van 3m² die diende als schuilplaats voor waardevolle documenten.
De schreeuw die nog steeds galmt door kloostermuren
De tragische legende van Momik krijgt een nieuwe dimensie wanneer je de exacte akoestiek van de locatie ervaart. Ik test het door een zacht woord te fluisteren vanaf de klif – en ben verbaasd wanneer het terug weerkaatst vanaf de noordmuur.
Het klooster overleefde eeuwen van invasies en aardbevingen, vergelijkbaar met het Cisterciënzerabdij dat de Franse Revolutie overleefde. Maar terwijl dat abdij geweld overleefde, wordt Noravank omringd door een mysterie dat bijna een millennium overspant.
De steenbewerking hier toont onverklaarbare precisie – zelfs na 800 jaar kun je geen mensenhaar tussen de voegen steken. Deze nauwkeurigheid doet denken aan dit Nederlandse dorp met panoptische gevangenisarchitectuur, waar structurele perfectie eveneens dient als stille getuige van historisch genie.
Kom nu, voordat de drukte toeslaat
De ideale bezoektijd is nu – mid-augustus biedt een perfect microklimaat, 3°C koeler dan omliggende gebieden dankzij de smalle kloof. Over precies 14 dagen (26 augustus) viert de Armeense Kerk Maria’s Hemelvaart, wanneer de normaal gesloten kelder onder de St. Karapet Kerk kortstondig wordt geopend.
De beste toegang is via de oostelijke ingang, waar gratis parkeren beschikbaar is. Vroege ochtend (voor 9:00) of late middag (na 16:00) vermijdt de bussen met dagtoeristen die aankomen vanuit Yerevan.
In tegenstelling tot dit Italiaanse bergdorp van 8 inwoners met 50.000 bezoekers, behoudt Noravank nog steeds een authentieke sfeer. De lokale bevolking van 7.000 in het nabijgelegen Yeghegnadzor verwelkomt toeristen met respect voor hun historische schat.
Toen ik met Sarah de smalle kloof uitwandelde, bleef ik staan om een laatste blik te werpen op de zandstenen torens tegen de rode rotswanden. Zoals Armeniërs zeggen: “Kar u kronak” – steen en geloof. In Noravank hebben beide de tand des tijds doorstaan, bewakend een mysterie dat nog steeds om ontrafeling vraagt. Wie weet welke geheimen jij zult ontdekken in die kleine museumkamer die 499 van 500 bezoekers overslaan.