Ik sta op de miniscule dijk van Termunterzijl, waar een verrassend krachtige zeewind me begroet. Dit Groningse vissersdorpje met slechts 305 inwoners ligt verscholen aan de Eemsmonding, precies 20 kilometer noordoost van Delfzijl. Wat op het eerste gezicht een simpele vissershaven lijkt, verbergt in werkelijkheid een van Nederlands meest fascinerende historische geheimen: de restanten van een 441 jaar oude Spaanse militaire schans. Terwijl toeristen voorbij rijden richting meer bekende bestemmingen, loop ik over grond die een cruciaal hoofdstuk in de Tachtigjarige Oorlog herbergt.
Het verloren Spaanse fort onder Nederlands kleinste vissershaven
In 1584, op het hoogtepunt van de Tachtigjarige Oorlog, bouwden Spaanse troepen hier de “Termuntersile scanze” – een militaire versterking die strategisch werd geplaatst om de belangrijke waterweg te controleren. Na de Nederlandse overwinning werd de schans volledig geslecht, en verdween bijna uit het collectieve geheugen.
Wat me fascineert is hoe deze kleine gemeenschap, kleiner dan een gemiddelde basisschool, zoveel geschiedenis onder haar voeten draagt. De haven, met haar 17e-eeuwse sluis die nog steeds functioneert, staat in schril contrast met de gewelddadige oorlogsgeschiedenis.
“Als het water laag staat, kun je soms nog steeds stukjes aardewerk of metalen voorwerpen vinden die uit die periode stammen. De oorlog is hier letterlijk onder onze voeten begraven,” vertelt een oudere man die zijn vissersboot vastlegt aan de kade.
Net zoals Bourtange toont hoe Nederlandse versterkingen geschiedenis bewaarden, vertelt Termunterzijl het verhaal van verwoeste versterkingen waarvan bijna niets zichtbaar overbleef – een zeldzamer fenomeen in ons landschap.
Van oorlogsvesting naar UNESCO-natuurparadijs in 441 jaar
Wat ooit een strijdtoneel was, is nu onderdeel van het UNESCO Werelderfgoed Waddenzee. De transformatie kon niet dramatischer zijn: van Spaanse soldaten naar rustende zeehonden. De 10 meter hoge golfvormige uitkijktoren “De Golf” biedt een spectaculair panorama over dit natuurgebied.
In tegenstelling tot het Duitse visserdorp Greetsiel, dat jaarlijks duizenden toeristen trekt, blijft Termunterzijl vrijwel onontdekt door internationale bezoekers. Dit geeft het dorp een authentieke rust die vergelijkbaar is met Godlinze, een ander verborgen archeologisch juweeltje in Groningen.
Wat beide dorpen delen is hun ongelooflijke geologische gelaagdheid – archeologen schatten dat onder Termunterzijl verschillende historische lagen liggen, van de Spaanse bezetting tot middeleeuwse vissersnederzettingen en wellicht zelfs oudere bewoningssporen.
Waarom archeologen Termunterzijl’s ondergrond fascinerend vinden
De combinatie van zeehistorie en militair verleden maakt deze locatie bijzonder waardevol. Vergelijkbaar met Ezinge liggen in Termunterzijl historische lagen opgestapeld – maar hier zijn het maritieme en militaire geschiedenissen die elkaar kruisen.
De sluis uit 1601, nog steeds functioneel, vormt het kloppend hart van het dorp. Rondom deze waterweg vinden archeologen regelmatig kleine aanwijzingen die het verhaal van de verloren schans verder invullen. Met elke storm of graafwerk kunnen nieuwe ontdekkingen boven water komen.
Het meest intrigerende aspect is wellicht de Boog van Ziel uit 1725, een architectonisch element dat mogelijk materialen van de oorspronkelijke Spaanse vestingwerken hergebruikte – een praktijk die destijds gewoon was.
Bezoekadvies: combineer historie-zoektocht met zeehonden spotten
De beste ervaring krijg je door vroeg in de ochtend te arriveren, wanneer vissers terugkeren met hun vangst en de mist nog boven de Dollard hangt. Parkeer gratis bij de kleine haven en begin met het beklimmen van de uitkijktoren (exact 51 treden).
Loop daarna langs het Termunterzijldiep waar je bij laag water mogelijk kleine archeologische fragmenten kunt spotten. Lokale vissers wijzen graag naar plekken waar ooit de Spaanse schans stond, hoewel er bovengronds niets van over is.
Waar Firopotamos 400-jarige Griekse visserstradities toont, bewaart Termunterzijl soortgelijke Nederlandse maritieme gebruiken in een setting die vrijwel onveranderd blijft.
Terwijl ik terugwandel naar mijn auto, realiseer ik me dat dit dorp een perfecte metafoor is voor Nederlands verborgen geschiedenis: onder het vredige oppervlak van alledaagse dorpen liggen verhalen van strijd, overwinning en wederopbouw. Sarah zou prachtige foto’s hebben gemaakt van de contrasten tussen de eeuwenoude sluis en de moderne uitkijktoren – beide getuigen van hoe Nederland blijft innoveren terwijl het zijn geschiedenis koestert. Dit is Nederlands erfgoed op zijn puurste: niet opgepoetst voor toeristen, maar authentiek doorleefd door generaties.